Socanta // tussen africhting en revolte

Vrijheid, een reflectie (1)

(Zich te) Bevrijden betekent de totaliteit op te heffen. Elke samenleving kan worden opgevat als sociale samenhang of maatschappelijke synthese (2), een vastgesteld patroon van relaties tussen mensen en hun activiteiten. Deze samenhang kan meer of minder gesloten, losser of steviger zijn.

In de hedendaagse samenleving is deze samenhang gebaseerd op warenruil en alles wat daaruit voortvloeit: de overheersing van geld en andere kapitalistische vormen (waarde, abstracte arbeid, kapitaal, staat). Dit ensemble van sociale verhoudingen beschikt over een dynamiek, een logica die richting geeft aan zijn beweging: "Accumuleren, accumuleren! Dat is Mozes en de profeten!". (3) Het is de logica van de productie en de accumulatie van meerwaarde. Deze beweging is een constante strijd, een strijd om alle menselijke (en niet-menselijke) activiteit te onderwerpen aan haar logica. Dat wil zeggen, het is een totaliserende beweging, een beweging die elke activiteit in deze logica wil inlijven. (4) Het leidt tot een totaliserende beweging die de maatschappelijke samenhang sluit. Men kan bijvoorbeeld zeggen dat de huidige maatschappelijke samenhang veel meer gesloten is dan in de tijd van Marx. Deze totalisering is de onderwerping van de menselijke activiteit aan een vreemde logica. Met andere woorden, het is de ontkenning van vrijheid.

De totalisering is nauw verbonden met het idee van vooruitgang. De huidige aanleg van de Tren Maya-spoorweg in Mexico (5) is een opmerkelijk voorbeeld van vooruitgang, dat wil zeggen, het integreert zeer veel inheemse gemeenschappen in zeer veel sterkere vorm in de beweging en logica van het kapitaal.

Een zeer belangrijke stroming van het marxisme begrijpt de revolutie in termen van de afschaffing van deze totaliteit en haar vervanging door een andere totaliteit. De tumultueuze en uitbuitende totaliteit van het kapitalisme zou worden vervangen door een rationele en niet-uitbuitende totaliteit. In dit concept van socialisme of communisme zou er een nog hechtere maatschappelijke samenhang zijn dan in het kapitalisme, en de vrijheid wordt dan gevonden in de identificatie van het individu met deze nieuwe totaliteit. Dit idee is ook bij kritische auteurs als Lukács en Rosa Luxemburg terug te vinden. Ik heb de indruk dat het ook het kenmerk is van het hedendaagse Chinese marxisme. Het probleem is, dat de voortschrijdende sluiting van de maatschappelijke samenhang - of het nu gaat om de huidige ontwikkeling van de kapitalistische totalisering of om een poging om een andere maatschappelijke samenhang te produceren, een autoritaire samenleving voortbrengt waarin de dissidentie moeilijker of gevaarlijker wordt.

De opbloei van autonome stromingen (6) in de afgelopen jaren suggereert een ander beeld van de revolutie en de samenleving die we willen creëren. Revolutie wordt hier opgevat als onttotalisering, als proces van het loskoppelen van activiteiten, plaatsen of tijden van de logica van het kapitaal, of als het creëren van scheuren in de maatschappelijke samenhang. De samenleving die voor de overwinning van het kapitalisme wenselijk wordt geacht, wordt opgevat als een veel lossere maatschappelijke samenhang, als een wereld van vele werelden (zoals de Zapatistas zeggen) of als een democratische confederatie (zoals Öcalan voorstelt).

De twee processen, onttotalisering en de opbouw van een andere socialiteit, zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het is onmogelijk om de ene vorm van samenleven te vernietigen zonder een andere te creëren. Als vrijheid het proces van onttotalisering is, is ze gelijktijdig ook het proces om een andere vorm van sociale samenhang te doen ontstaan. Vanuit een in brede zin begrepen autonoom perspectief laat de negatie van de totalisering zich op twee manieren begrijpen. De eerste neemt als referentiepunt ruimtes of activiteiten die (nog) niet door kapitalistische verhoudingen zijn geabsorbeerd. Daar komt het idee uit voort om alternatieven te ontwikkelen, traditionele communes, het inheemse. Het gevaar van deze benadering lijkt mij dat bestaande of traditionele gemeenschappen worden geromantiseerd. De tweede manier gaat ervan uit dat er feitelijk geen ruimtes zouden zijn die niet op de een of andere manier in de totaliteit van kapitalistische verhoudingen geïntegreerd zijn. Bijgevolg moet onttotalisering worden begrepen als een antagonistisch en antikapitalistisch proces, een proces dat, bewust of onbewust, zich verzet tegen kapitalistische verhoudingen. Deze visie is bijvoorbeeld zeer sterk vertegenwoordigd in de sociale centra, die zichzelf begrijpen als centra voor de organisatie en coördinatie van allerlei soorten antikapitalistische strijd. (7)

In beide gevallen verzet de onttotaliserende (of autonome) beweging zich in zoverre tegen vooruitgang, als dat vooruitgang de integratie in de logica van het kapitaal betekent. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een conflict is tussen de onttotaliserende bewegingen en progressieve regeringen. Progressief links pleit openlijk voor totalisering; ze bevordert de integratie van landen in de beweging van het kapitaal, maar beweert in dit proces gunstige voorwaarden te scheppen voor "het volk". Volgens dezelfde logica bestempelen ze de onttotaliserende bewegingen (de Zapatistas en andere groepen die zich verzetten tegen de Tren Maya) als reactionairen. Zijn wij dus reactionairen? Ja, als we het opvatten als het zich verzetten tegen de totalisering of de integratie van steeds meer andere aspecten van het menselijke en niet-menselijke leven onder de logica van het kapitaal. Dit is in tegenspraak met het orthodoxe marxisme, die de vooruitgang begrijpt als een progressie richting het tot stand brengen van een rationele totaliteit. Als we anti-progressieve onttotalisatoren zijn, moeten we ons afvragen wat ons onderscheidt van Nieuw Rechts. Ook zij reageren tegen de progressieve totalisering of tegen diens symbolen: de grote bedrijven, de stad, de obsessie met geld, de vernietiging van traditionele waarden, de politici die staan voor meer van hetzelfde. Op Netflix zijn er talloze films die hetzelfde verhaal vertellen: er verschijnt een vrouw die overbelast is door het stressvolle ritme van de stad, haar werk dat haar de adem beneemt, en haar partner, een man die ervan bezeten is meer en meer te verdienen. Teruggekeerd naar haar geboortedorp wordt ze verliefd op een jonge boer (bij voorkeur een weduwnaar met een dochter), waardoor ze besluit te verhuizen, om te gaan werken in een familie- en levensproject dat voor haar zinvoller is. Dit is niet het geweld van de aanhangers van Trump of Milei, maar toch een anti-progressieve reactie die veel weerklank vindt in de samenleving. In dit soort films vinden we een duidelijk concept van vrijheid als afwijzing van kapitalistische vooruitgang en de versterking van gemeenschappelijke waarden. Wat onze strijd tegen de kapitalistische vooruitgang waarschijnlijk onderscheidt van de strijd van rechts, is de kwestie van identiteit en authenticiteit. Identiteit creëert een vals idee van onveranderlijkheid, authenticiteit romantiseert een verleden of een sociaal beeld van iets dat nooit heeft bestaan. Is dit ook een kenmerk van het hierboven genoemde eerste begrip van autonomie (de alternatieven)? Onze afwijzing van vooruitgang is niet de afwijzing van sociale verandering, het is geen poging om het verleden te behouden. Het gaat veelmeer om de afwijzing van een sociale verandering die wordt gedomineerd door de logica van het kapitaal, door de logica van de winst. Als vrijheid de onttotalisering en het scheppen van een andere maatschappelijke samenhang of andere samenlevingsvormen (vele werelden) (8) betekent, dan kunnen deze sociale samenhangen niet als een terugkeer naar een ingebeelde authenticiteit worden begrepen, maar als het creëren van nieuwe vormen van samenleven die wij bepalen.

Vertaling uit het Duits van de vertaling uit het Spaans door Lars Stubbe, gepubliceerd op Sozial Geschichte Online in Uitgave 37, 27 juli 2024

Noten:

1 – Onder de titel „La libertad, una reflexión“ in het nieuwe tijdschrift Crítica Anticapitalista (Antikapitalistische Kritiek), gepubliceerd op het internetportaal „Comunizar“: [https://comunizar.com.ar/revista-1/]. Alle voetnoten zijn van de vertaler.

2 - Holloway refereert hier aan de overwegingen van Alfred Sohn-Rethel, volgens welke de "maatschappelijke synthese door activiteiten [geproduceerd wordt], die naar hun aard verschillend en in de tijd gescheiden zijn van de arbeid die de toe-eigeningsobjecten produceert" (Alfred Sohn-Rethel, Geistige und körperliche Arbeit. Zur Theorie der gesellschaftlichen Synthesis, Frankfurt a. M. 1972, p. 124), dus door de ruil, gebaseerd op de ruilwaarde en gedifferentieerd naar gelang de toestand van de productiekrachten van dat ogenblik. Daarmee onderscheid zich het hier gebruikte begrip "synthese" dus nadrukkelijk van het begrip uit de sociaal-democratische omgangstaal "cohesie". Voor kritiek op de benadering van Sohn-Rethel zie: Karl Reitter, Alfred Sohn-Rethel und die „erweiterte Warenanalyse“, in: Grundrisse, 23 (2007), p. 20-27, [http://www.grundrisse.net/grundrisse23/karl_reitter.htm].

3 - Karl Marx, Das Kapital, Band 1, MEW 23, p. 621.

4 - Holloway refereert hier aan de door Marx geanalyseerde en door Lukács benadrukte categorie van de totaliteit, die uit de goederenruil voortkomt. Georg Lukács, Geschichte und Klassenbewusstsein, Berlin 1923, p. 21 e.v

5 - Toeristisch en infrastructureel project voor de aanleg van twee spoorlijnen in de zuidelijke Mexicaanse staten Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatán en Quintana Roo. Met name de Zapatistas hebben zich massaal verzet tegen de bouw - die werd geïnitieerd door de sociaaldemocratische president Andrés Manuel López Obrador - omdat het de rechten van de inheemse bevolking van deze regio's negeert. Het Ya Basta-netwerk heeft de belangrijkste informatie over de Tren Maya samengevat op haar website: [https://www.ya-basta-netz.org/tren-maya-made-in-germany/]. Het geactualiseerde onderzoeksrapport van Christian Russau, met name over de belangen van Deutsche Bahn en Duitse bedrijven in het project, is hier te vinden: [https://deinebahn.com/wp-content/uploads/2022/06/Tren-Maya-Made-in-Germany-Die-gesamte-Recherche-DE.pdf].

6 - Wat bedoeld wordt zijn de internationale aanzetten tot een klassengeoriënteerde lezing van Marx, die in de autonomie van de strijd een mogelijkheid zien om het partijmodel van leninistische aard te overwinnen en daarmee een links-radicaal antwoord te geven op het marxisme-leninisme. Die aanzetten zijn onvoldoende overgenomen in de provinciale Duitstalige lezing van het marxisme. Uit de onafzienbare literatuur zijn de volgende aan te bevelen: Richard Gombin, Les origines du gauchisme, Paris 1971; Harry Cleaver, Reading Capital Politically, Brighton 1979; John Holloway, Change the World without Taking Power. The Meaning of Revolution Today, London 2002.

7 - Hier worden de zelfbesturende "centri sociali" bedoeld, die sinds de jaren ‘80 vooral in Italië zijn ontstaan, maar ook in andere Europese landen. Ze zijn meestal voortgekomen uit bezettingen van verlaten voormalige grote productiegebouwen. het bekendste voorbeeld in de BRD is waarschijnlijk de Hamburgse "Rote Flora".

8 - Hier verwijst Holloway naar de eisen van de Zapatistas om een wereld te scheppen waarin veel werelden een plek hebben. Vergelijk [http://enlacezapatista.ezln.org.mx/wp-content/uploads/2018/08/Manifiesto_Borrador-Final.pdf].